“Mijn baas is echt een narcist!” “Die influencer is zo’n narcist!” “Mijn ex? Total narcist!”

Het woord “narcist” vliegt tegenwoordig rond als confetti op een verjaardagsfeestje. Maar niet iedereen die selfies maakt, zichzelf op de borst klopt of egoïstisch gedrag vertoont heeft meteen een narcistische persoonlijkheidsstoornis (NPS). Dat is een beetje als zeggen dat iedereen die zijn bureau netjes houdt, OCD heeft.

Dus wat is nu eigenlijk het verschil tussen iemand met de narcistische persoonlijkheidsstoornis vs. narcistische trekken? En waarom kan het belangrijk zijn om dat verschil te kennen? En wanneer doet het er niet toe (antwoord; ook iemand met narcistische trekken kan veel schade aanrichten). Duik met me mee in deze vaak verwarrende wereld van narcistische persoonlijkheidsstoornis vs narcistische trekken.

Narcistische trekken: een beetje ijdel vs. een complete stoornis

Laten we eerlijk zijn: we hebben allemaal weleens narcistische trekken. Ja, ook jij. Ook ik. We houden allemaal van complimentjes, willen soms in de spotlight staan, en hebben momenten waarop we denken dat onze problemen belangrijker zijn dan die van anderen.

Narcistische trekken zijn als kruiden in een gerecht: een beetje geeft smaak, maar te veel maakt het oneetbaar. Een beetje kruiden is niet schadelijk voor de maag. Teveel zijn dat wel.

Wat zijn narcistische trekken?

Narcistische trekken zijn kenmerken zoals:

• Zelfverzekerdheid: “Ik weet dat ik goed ben in wat ik doe.”
• Behoefte aan erkenning: “Hé, heb je gezien hoe goed dat ging?”
• Competitief zijn: “Ik wil de beste zijn in mijn team.”
• Hoge ambities hebben: “Ik ga het verder schoppen dan mijn collega’s.”
• Gevoelig zijn voor kritiek: “Wat bedoel je, mijn presentatie was niet goed?”
• Behoefte aan bewondering: “Vind je mijn nieuwe outfit niet geweldig?”

Deze trekken maken iemand nog geen narcist. Ze kunnen zelfs nuttig zijn in bepaalde situaties – denk aan een sollicitatiegesprek of een presentatie geven. De meesten van ons kunnen deze trekken aan- en uitzetten afhankelijk van de situatie. We hebben ze onder controle. Ze kunnen wel degelijk ook schadelijk zijn als iemand niet verandert of zich wil aanpassen.

Het grote verschil? Mensen met narcistische trekken kunnen nog steeds empathie voelen, gezonde relaties opbouwen, en fouten toegeven. Ze hebben misschien hier en daar wat blinde vlekken, maar geen totale verduistering van zelfinzicht.

Narcistische Persoonlijkheidsstoornis: als narcisme je leven overneemt

Een narcistische persoonlijkheidsstoornis gaat véél verder dan wat oppervlakkige trekken. Het is als het verschil tussen iemand die af en toe een wijntje drinkt en een alcoholist. Tussen iemand die soms piekert en iemand met een angststoornis. Tussen iemand die graag opruimt en iemand met een dwangstoornis die niet kan slapen als de pennen niet exact parallel liggen.

Wat is Narcistische Persoonlijkheidsstoornis (NPS)?

Volgens de DSM-5 (het handboek dat psychologen en psychiaters gebruiken om mentale aandoeningen te diagnosticeren) is NPS een aanhoudend patroon van grootheidsgevoel, behoefte aan bewondering, en gebrek aan empathie. En dan hebben we het niet over een slechte dag of week, maar over jaren van dit gedrag, in vrijwel alle aspecten van iemands leven.

Iemand met NPS moet, volgens de DSM-5 aan minstens vijf van deze negen criteria voldoen:

1. Grootheidsgevoel: Overdreven gevoel van eigen belangrijkheid, zonder de prestaties om dat te ondersteunen.
2. Preoccupatie met fantasieën: Eindeloze dagdromen over succes, macht, schoonheid, of de perfecte liefde.
3. Gevoel “speciaal” te zijn: Overtuiging dat alleen andere “speciale” of hooggeplaatste mensen hen kunnen begrijpen.
4. Behoefte aan overmatige bewondering: Als een bodemloze put die nooit genoeg krijgt.
5. Gevoel van aanspraak: De overtuiging dat ze recht hebben op speciale behandeling en dat regels voor hen niet gelden.
6. Interpersoonlijke uitbuiting: Anderen gebruiken om hun eigen doelen te bereiken.
7. Gebrek aan empathie: Niet kunnen (of willen) herkennen van de gevoelens en behoeften van anderen.
8. Afgunst: Jaloers zijn op anderen of geloven dat anderen jaloers op hen zijn.
9. Arrogante houding: Zich superieur gedragen ten opzichte van anderen.

Het sleutelwoord hier is “aanhoudend” – dit zijn geen incidentele gedragingen die opduiken als iemand zich bedreigd voelt of stress ervaart. Dit is hun standaard manier van in de wereld staan, dag in dag uit en die nooit verandert.

Een diagnose vs. een vloek: Wat maakt het uit?

Je vraagt je misschien af: waarom zou ik me druk maken over het verschil tussen narcistische persoonlijkheidsstoornis vs narcistische trekken? Is het niet gewoon een kwestie van welke betekenis je eraan geeft?

Niet direct, want schadelijk is schadelijk, maar hier is waarom het onderscheid belangrijk kan zijn:

1. Verwachtingen en hoop

Als je te maken hebt met iemand die narcistische trekken heeft maar geen volledige stoornis, dan is er hoop op verbetering. Met zelfinzicht, therapie en oprechte motivatie kunnen mensen met narcistische trekken groeien en veranderen.

Iemand met een volledige narcistische persoonlijkheidsstoornis is echter veel minder of helemaal niet geneigd of in staat om te veranderen. Waarom? Omdat een kernaspect van de stoornis is dat ze geen enkel probleem zien in hun gedrag. In hun ogen ligt het probleem altijd bij anderen.

Het is als iemand proberen te behandelen voor een ziekte die ze niet geloven te hebben. “How to say ‘I don’t need help’ without saying ‘I don’t need help'” – zeggen dat iedereen overgevoelig is, dat de therapeut incompetent is, of dat de rest van de wereld gestoord is.

2. Jouw bescherming en grenzen

Weten of je te maken hebt met narcistische trekken of een volledige stoornis kan je helpen bij het bepalen van welke grenzen je moet stellen en óf je bij iemand uberhaupt grenzen kunt stellen, zonder kapot gemanipuleerd of vernederd te worden…

Iemand met wat narcistische trekken kan misschien nog steeds, of over het algemeen, respectvol omgaan met jouw grenzen, ook al vinden ze dat niet leuk. Ze kunnen leren, ze kunnen zich aanpassen als ze het nut ervan inzien.

Bij iemand met NPS is grenzen stellen als een rode vlag zwaaien voor een stier. Ze zien grenzen niet als gezonde afbakeningen, maar als uitdagingen, als persoonlijke beledigingen die overwonnen moeten worden.

3. De juiste hulp voor de juiste situatie

Als je een familielid, partner of vriend hebt met narcistische trekken, kan je hen misschien helpen door feedback te geven of hen aan te moedigen hulp te zoeken.

Bij iemand met NPS is dat meestal zinloos en kan het zelfs gevaarlijk zijn. Het kan leiden tot narcistische woede, wraakacties of intensievere manipulatie. In deze gevallen is de beste hulp vaak voor jezelf: ondersteuning krijgen om met hen om te gaan of (zal altijd lastig en schadelijk blijven), indien nodig, afstand nemen.

De narcistische trekken-tot-stoornis schaal: een spectrum

Narcisme is geen zwart/wit of ja/nee-kwestie; het bestaat op een spectrum. Laten we kijken naar een schaal om het verschil tussen narcistische trekken en een stoornis uit te leggen:

Niveau 1: Gezonde zelfwaardering

Houdt van zichzelf maar ook van anderen. Kan complimenten én kritiek ontvangen én geven. Heeft empathie. Kan fouten toegeven. Heeft gezonde grenzen.

Niveau 2: Lichte narcistische trekken

Iets te gevoelig voor kritiek. Kan overdreven reageren op vermeende beledigingen. Houdt wel erg van aandacht en complimenten, maar kan ook geven. Voelt nog steeds empathie.

Niveau 3: Matige narcistische trekken

Regelmatig preoccupatie met status en succes. Duidelijke gevoeligheid voor kritiek. Mogelijk oppervlakkige relaties. Minder empathie, vooral onder stress. Maar nog steeds momenten van zelfinzicht en soms nog in staat tot een oprechte sorry.

Niveau 4: Ernstige narcistische trekken

Veelvuldige gedachten over eigen superioriteit. Sterke afkeer van kritiek. Moeilijk om echte, wederkerige relaties op te bouwen. Empathie is inconsistent. Weinig zelfinzicht, maar soms “heldere momenten”.

Niveau 5: Narcistische Persoonlijkheidsstoornis

Constant gevoel van superioriteit. Pathologische behoefte aan bewondering. Geen echte intieme relaties, alleen transactionele. Empathie is fundamenteel afwezig. Nagenoeg geen zelfinzicht.

De meeste mensen bevinden zich ergens tussen niveau 1 en 3. Niveau 4 begint problematisch te worden. Niveau 5 is waar een officiële diagnose van NPS zou kunnen worden gesteld.

En bedenk: iemand kan op verschillende momenten in hun leven op en neer bewegen op deze schaal. Stressvolle situaties, trauma, of grote levensveranderingen kunnen narcistische trekken tijdelijk versterken.

Hoe ontstaan narcistische trekken en NPS?

Waarom ontwikkelt de ene persoon wat onschuldige narcistische trekken, terwijl een ander doorschiet naar een volledige stoornis? Het antwoord ligt in een complexe mix van factoren:

Voor narcistische trekken:

• Opvoedingsstijl: Ouders die bijvoorbeeld wat té overmatig prijzen zonder grenzen te stellen
• Culturele invloeden: Opgroeien in een individualistische cultuur die persoonlijk succes benadrukt
• Sociale media: Constante blootstelling aan platformen die zelfpromotie belonen
• Omstandigheden: Werken of leven in omgevingen waar zelfverzekerdheid en competitie worden aangemoedigd

Voor Narcistische Persoonlijkheidsstoornis:

• Genetische aanleg: Er lijkt een erfelijke component te zijn
• Neurologische verschillen: Afwijkingen in hersenstructuren die emoties en empathie reguleren
• Jeugdtrauma: Ernstige verwaarlozing of misbruik in de kindertijd
• Overcompensatie: Extreme onzekerheid die wordt gemaskeerd door een grandioos zelfbeeld
• Inconsistente opvoeding: Ofwel extreem verwennen ofwel extreme kritiek, of een verwarrende mix van beide

Het grote verschil? Mensen met narcistische trekken hebben meestal geen onderliggende psychische wond die hen dwingt om een vals zelf te creëren. Mensen met NPS wel.

De mythe van narcisten die hun stoornis “inzetten”

“Mijn ex wist precies wat hij deed. Hij zette zijn narcisme bewust in om mij te manipuleren!” Ik hoor dit wel eens, en het laat een belangrijk misverstand zien over narcistische persoonlijkheidsstoornis vs narcistische trekken.

Hier is de waarheid: iemand met échte NPS heeft meestal geen bewuste strategie om narcistisch te zijn. Ze doen niet alsof. Ze zijn niet bezig met een uitgekiend plan om jou te manipuleren. Hun gedrag komt voort uit een diepgewortelde, vaak onbewuste behoefte om hun fragiele zelfbeeld te beschermen. Het is een overlevingsmechanisme, geen tactiek. Het is bij hen van kinds af aan een automatisme geworden. Ze kennen en weten niet beter. 

Dat maakt het niet minder schadelijk, maar het verklaart wel waarom confrontatie niet werkt. Je kunt iemand niet confronteren met een strategie die ze niet bewust volgen.

Projectie: als narcisten anderen van narcisme beschuldigen

Een opvallend fenomeen dat je vaak tegenkomt: narcisten die anderen beschuldigen van narcisme. “Jij bent de narcist hier!” is een beschuldiging die slachtoffers vaak te horen krijgen wanneer ze problemen in de relatie aankaarten.

Dit is een klassiek voorbeeld van projectie – een verdedigingsmechanisme en manipulatietechniek waarbij iemand zijn eigen nare onacceptabele eigenschappen op een ander projecteert. Voor narcisten is dit extra handig: door jou te beschuldigen van wat zij zelf doen, creëren ze verwarring, wenden ze aandacht af van hun eigen gedrag, en kunnen ze zich zelfs voordoen als slachtoffer.

Het kan zo overtuigend zijn dat je aan jezelf gaat twijfelen: “Ben ik misschien echt de narcist?” Maar het feit dat je je deze vraag überhaupt stelt, is vaak al een indicatie dat je het niet bent. Echte narcisten piekeren zelden over of ze wel of niet narcistisch zijn. Sommige zijn er zelfs trots op.

Wanneer iemand “narcist” noemen schadelijk kan zijn

Hier komt nog een belangrijk punt: de term “narcist” wordt zo vaak misbruikt dat het bijna zijn betekenis heeft verloren. Niet iedereen die je kwetst, is een echte narcist. Niet elke egoïstische baas heeft NPS. Niet elke ex die je hart brak, lijdt aan een persoonlijkheidsstoornis.

Het labelen van iemand als “narcist” als ze soms narcistische trekken hebben of gewoon een lastig persoon zijn, kan om verschillende redenen problematisch zijn:

1. Het brokkelt het beeld van een zeer serieuze mentale aandoening, teveel af.
2. Het geeft een vals gevoel van begrip (“Aha, nu snap ik het!”)
3. Het sluit echt begrip en nuance over narcisme uit
4. Het kan gebruikt worden om eigen verantwoordelijkheid te ontlopen
5. Het kan stigma rond persoonlijkheidsstoornissen versterken

Niemand is perfect. We hebben allemaal momenten van egoïsme, ongevoeligheid of zelfgenoegzaamheid. Dat maakt ons nog geen narcisten.

Het verschil herkennen: 5 vergelijkingen

Nog steeds niet zeker van het verschil tussen narcistische persoonlijkheidsstoornis vs narcistische trekken? Hier zijn vijf directe vergelijkingen die het duidelijker zouden moeten maken:

1. Empathie

Narcistische trekken: “Ik ben zo gefocust op mijn project dat ik niet merkte dat je overstuur was. Sorry, vertel me wat er aan de hand is.”

Narcistische persoonlijkheidsstoornis: “Hoe kun je nu overstuur zijn? Ik heb een belangrijke westrijd morgen! Jouw drama is altijd zo storend.”

2. Reactie op kritiek

Narcistische trekken: Voelt zich gekwetst, wordt defensief, maar kalmeert uiteindelijk en kan erover nadenken en is in staat tot een oprechte “je hebt gelijk”.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis: Extreme woede, wraakzuchtige reacties, compleet ontkennen, of de criticus devalueren en afwijzen.

3. Prestaties en zelfbeeld

Narcistische trekken: “Ik ben echt MEGA trots op wat ik heb bereikt, maar ik weet dat ik geluk heb gehad en veel hulp heb gekregen.”

Narcistische persoonlijkheidsstoornis: “Mijn prestaties bewijzen dat ik buitengewoon ben. De meeste mensen kunnen gewoon niet op mijn niveau presteren.”

4. Excuses maken

Narcistische trekken: Vindt het moeilijk, maar kan uiteindelijk oprecht “sorry” zeggen en gedrag veranderen.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis: Maakt zelden excuses, en als het gebeurt is het oppervlakkig of manipulatief of zegt een oppervlakkig ‘sorry’ om van jouw ‘gezeur’ af te zijn. (“Het spijt me dat JIJ je zo voelt” of “Sorry, maar als jij niet…”. “Jaja, sorrieeeee, hou je nu op?”).

5. Relatie met anderen

Narcistische trekken: Kan hechte, langdurige relaties opbouwen, ook al zijn er egoïstische momenten of periodes.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis: Relaties zijn transactioneel en oppervlakkig er is geen echte emotionele band, met duidelijke patronen van idealisering, devaluatie en verwerping.

Hoe om te gaan met narcistische trekken vs. narcistische persoonlijkheidsstoornis

Je aanpak zou heel anders kunnen zijn, afhankelijk van of je te maken hebt met iemand met narcistische trekken of een volledige stoornis:

Voor iemand met narcistische trekken:

1. Geef directe feedback: “Als je me onderbreekt, voel ik me niet gehoord. Kun je me laten uitpraten?”
2. Stel duidelijke, maar flexibele grenzen: “Ik wil graag helpen, maar ik heb ook tijd voor mezelf nodig.”
3. Spreek hun empathie aan: “Hoe zou jij je voelen als iemand dat tegen jou zou zeggen?”
4. Versterk positief gedrag: “Ik waardeer het echt dat je naar me hebt geluisterd.”
5. Moedig zelfreflectie aan: “Heb je gemerkt dat je nogal kortaf reageert, als je gestrest bent?”

Voor iemand met Narcistische Persoonlijkheidsstoornis:

1. Accepteer hun beperkingen: Ze zullen nooit veranderen.
2. Stel ijzersterke grenzen: “Als je schreeuwt, beëindig ik het gesprek.” En als ze blijven schreeuwen, loop weg.
3. Verwacht push-back: Ze zullen altijd en non-stop je grenzen testen en proberen te blijven doorbreken.
4. Minimaliseer je verwachtingen: Verwacht geen empathie, oprechte excuses of zelfinzicht.
5. Overweeg afstand: Vaak is beperkt of geen contact de enige gezonde optie.
6. Zoek ondersteuning: Therapie voor jezelf kan helpen om met hen om te gaan.

De diagnose: Wie kan die stellen?

Een laatste belangrijk punt: noch jij, noch ik, noch TikTok, Instagram of Youtube, noch een zelfhulpboek kan een diagnose van Narcistische Persoonlijkheidsstoornis stellen.

Alleen een gekwalificeerde professional – een psychiater, klinisch psycholoog, of andere gespecialiseerde geestelijke gezondheidsprofessional en alleen díe met dit specialisme!!– kan een officiële diagnose geven. En zelfs voor hen is het niet eenvoudig, want:

• Personen met NPS zoeken nooit zelf hulp (voor dit probleem)
• Ze presenteren zichzelf vaak bijzonder goed in formele settings
• Ze zijn meesters in het geven van een vertekend beeld van zichzelf en van hun relaties
• De symptomen kunnen overlappen met andere aandoeningen

Dus wees voorzichtig met het labelen van mensen, zelfs in je eigen gedachten. “Mijn ex had veel narcistische trekken” is een meer genuanceerde (en waarschijnlijk accuratere) uitspraak dan “Mijn ex was een narcist.”. Wees vooral duidelijk in het “is dit gedrag schadelijk voor mij” ongeacht het label of niet. Want daar gaat het om, niet om het label!

Wat als jij narcistische trekken herkent… bij jezelf?

Wacht even. Je leest dit artikel misschien om die “narcist” in je leven te begrijpen. Maar wat als je onderweg wat van jezelf herkent in de beschrijvingen van narcistische trekken?

Allereerst: adem in, adem uit. Zoals we al zeiden, we hebben allemaal narcistische trekken tot op zekere hoogte. Als je je zorgen maakt dat je misschien te narcistisch bent, is dat eigenlijk al een goed teken. Mensen met een echte narcistische persoonlijkheidsstoornis maken zich daar zelden zorgen over.

Hier zijn enkele constructieve stappen die je kunt nemen:

1. Reflecteer eerlijk: Zonder jezelf te veroordelen, overweeg hoe je gedrag anderen kan beïnvloeden.
2. Zoek feedback: Vraag mensen die je vertrouwt om eerlijke feedback over hoe je overkomt.
3. Ontwikkel empathie: Oefen actief luisteren en probeer situaties echt vanuit andermans perspectief te zien.
4. Controleer je sociale media gebruik: Als je merkt dat je obsessief bezig bent met likes en validatie, overweeg dan een detox.
5. Doe iets voor anderen: Vrijwilligerswerk of gewoon een vriend helpen kan je uit je eigen hoofd halen. Zonder er iets voor terug te verwachten.
6. Overweeg therapie: Als je merkt dat narcistische trekken je relaties of welzijn belemmeren, kan professionele hulp waardevol zijn.

Het herkennen en werken aan narcistische trekken is eigenlijk een gezond teken van emotionele intelligentie, niet van zwakte.

De balans vinden: gezond zelfvertrouwen vs narcisme

Er is een verschil tussen gezond zelfvertrouwen en narcisme, tussen eigenliefde en zelfobsessie.

Gezond zelfvertrouwen betekent:

• Je waarde kennen zonder je superieur te voelen
• Trots zijn op je prestaties zonder anderen naar beneden te halen
• Je grenzen respecteren én die van anderen
• Kritiek kunnen ontvangen zonder dat het je breekt
• Kunnen geven en nemen in relaties

Dat is de zoete balans – die balans tussen zelfwaardering en nederigheid, tussen je eigen behoeften behartigen en die van anderen erkennen.

Conclusie: waarom dit alles uitmaakt

Het kan je helpen:

• Realistischere verwachtingen te hebben van de mensen in je leven
• Effectievere strategieën te kiezen voor het omgaan met verschillende typen gedrag
• Meer compassie te hebben voor de menselijke complexiteit
• Jezelf te beschermen tegen echt schadelijke relaties
• Minder snel te oordelen over anderen en jezelf

En misschien wel het belangrijkste: het helpt je te herkennen dat we allemaal complexe wezens zijn. Niemand is volledig te reduceren tot een label, een diagnose of een reeks trekken.

Zelfs mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis zijn meer dan hun stoornis. Ze zijn mensen die worstelen met een bijzonder moeilijke mentale gezondheidsprobleem dat immense schade kan aanrichten, vooral voor henzelf.

Dat gezegd hebbende, is het jouw recht en verantwoordelijkheid om jezelf te beschermen tegen schadelijk gedrag, ongeacht de oorzaak ervan.

Klaar om patronen te doorbreken en jezelf te herontdekken?

Als je in je leven te maken hebt (gehad) met iemand met sterke narcistische trekken of een narcistische persoonlijkheidsstoornis, kan dat diepe sporen hebben nagelaten in hoe je over jezelf denkt en relaties aangaat.

In mijn online traject  onderzoeken we zowel de impact van deze ervaringen als de weg naar herstel. We focussen op:

• Het herkennen van patronen in aantrekking tot mensen met narcistische eigenschappen
• Het ontwikkelen van een gezond onderscheidingsvermogen voor rode vlaggen
• Het versterken van je grenzen, zelfvertrouwen en eigenwaarde
• Het cultiveren van gezonde, wederkerige relaties
• Het vinden van jouw balans tussen gezonde zelfliefde en empathie voor anderen

Dit is geen traject over hen, maar over jou – over hoe je de patronen kunt doorbreken en een leven kunt opbouwen dat echt van jou is, niet gevormd door de schade van anderen.

Meer weten over dit traject? Klik hier voor meer informatie over alles van deze cursus, investering en ervaringen van eerdere deelnemers.