Je weet wel, de vriendin die altijd wat ‘passive agressive’ opmerkingen maakt. Of de vriend, die je soms kleineert, ook al is het met een ‘grapje’ of die vriendin die je alleen belt of naar je toe komt als ze iets nodig heeft, maar als jij eens iets wilt zij ineens “geen tijd” heeft of “zich even niet zo fit voelt” (maar wel diezelfde dag nog op een terras zit). Klinkt bekend? Dan is de kans groot dat je te maken hebt met toxische vriendschappen met een narcistische dynamiek.

Het lastige aan toxische vriendschappen herkennen is dat het vaak heel subtiel begint en/of manipulatief of egocentrisch gedrag vaak afwisselt met ‘lieve’ periodes, gebaren of woorden. Als ze je laten stikken, of passief agressief tegen je doen, dan denk je “ja maar, vorige week was ze ook heel lief voor me”, dus laat je het manipulatieve maar over je kant gaan… “want ze zijn soms ook heel lief”. En daar klopt er iets niet. Mensen die intrinsiek lief ZIJN, wisselen dit niet af met manipulatief, passief agressief of kwetsend gedrag. Die zijn lief, die dóen niet af en toe lief. Dat het hét belangrijke verschil.

Een intrinsiek lief persoon kan heus een rotdag hebben en uit zijn of haar slof schieten of even niet zo aardig zijn. Maar hij of zij biedt daarna oprecht gemeende excuses aan, én de afwisseling tussen lief en toxisch is niet zo frequent, als bij een toxisch, egocentrisch en/of manipulatief persoon. Als soms lief en soms “helemaal niet zo lief” een regelmatig terugkerend patroon is…is dit heel toxisch en veroorzaakt bij jou cognitieve dissonantie.

Deze mensen zijn masters in het spelen van de “lieve vriend”, vooral in het begin. Maar dat “lieve” wordt steeds vaker afgewisseld met níet zo lief gedrag. En langzamerhand voel je je uitgeput, of gebruikt of gekleineerd of genegeerd en twijfel je vooral aan jezelf. Dan voel je je raar ‘klein’ of onbelangrijk in het bijzijn van …, en vraag je je af waarom je je na elke keer samen zijn zo leeg en naar over jezelf voelt.

De energievampier: altijd nemen, nooit geven

Een van de duidelijkste signalen? Jij geeft altijd meer, zij nemen altijd meer in welke vorm dan ook. Dit kan zijn in tijd, energie, aandacht, je beschikbaar stellen, flexibel zijn etc.etc. We hebben het bijvoorbeelc over vrienden die jouw tijd en aandacht álleen zien als hun persoonlijke therapiesessie, maar zodra jij iets deelt, ineens “moeten rennen” of het gesprek afkappen met een vaag “ach ja, vervelend voor je, maar ik moet nu weg”. Het kan ook zijn dat jij afspraken niet snel en zomaar met hun zult afzeggen en je aan je woord houdt, maar zij dit andersom wel heel makkelijk en frequent bij jou doen. Afspraken met jou zijn niet zo belangrijk voor ze, …áls hen dat zo uitkomt.

Ze hebben een talent voor het verdwijnen zodra jij steun nodig hebt. Plotseling kunnen ze hun telefoon niet vinden, zijn ze “super druk” of hebben ze zelf ineens een crisis (die natuurlijk urgenter is dan de jouwe). Het is alsof ze een ingebouwde radar hebben voor wanneer jij de aandacht of  hun tijd of inzet nodig hebt – en dan zijn ze weg. Dan is de kans groot dat dit een toxische vriendschap is. 

Belangrijke nuance: Natuurlijk zijn er mensen die gewoonweg vaker of veel meer pech hebben of door omstandigheden écht vaker en meer hulp nodig hebben. Iemand die door ziekte, werkloosheid of andere oprecht moeilijke levensomstandigheden misschien wel graag wil, maar nou eenmaal minder ruimte heeft om te geven, is niet per se narcistisch. Het verschil zit hem in de waardering en erkenning. Een vriend die écht in zwaar weer verkeert, zal je dankbaarheid tonen en proberen op andere manieren, waar mogelijk en soms is die ruimte er niet, iets terug te doen – al is het maar door er echt voor je te zijn als het erop aankomt. De narcistische energievampier toont geen echte dankbaarheid en verdwijnt zodra jij iets nodig hebt.

En let op: het reddersyndroom Er is ook een omgekeerde variant: vrienden die juist graag ‘helpen’ (redden) wanneer jij zwak bent, maar verdwijnen of passief-agressief of afstandelijk worden zodra je weer op eigen benen staat. Deze “redders” houden van de superioriteit van het helpen, maar kunnen niet omgaan met gelijkwaardigheid en ‘sterke’ mensen. Zodra jij je kracht terugvindt of op bepaalde vlakken beter of sterker wordt, voelen zij zich bedreigd en gaan ze kleinerend doen of afstand nemen. Ook dit is een vorm van narcistische dynamiek – ze helpen niet uit liefde, maar om zichzelf superieur te voelen.

“How to say without saying” voorbeelden:

• “Ik zou zo graag willen helpen, maar ik heb nu gewoon geen ruimte voor andermans problemen”
• “Jij bent altijd zo sterk, je redt het wel”
• “Kunnen we het niet over iets leukers hebben?”
• “Je weet toch dat ik slecht ben met dat soort dingen“ (zwak en te makkelijk excuus)
• “Ik ben nu echt in een positieve fase, ik wil geen negativiteit” – Ze framen jouw problemen als “negativiteit” die hun ‘zen’ verstoort.
• “Oh, dat had ik helemaal niet gemerkt“ – De selectieve blindheid wanneer het overduidelijk is dat je het moeilijk hebt, maar zij het per ongeluk “niet zien” (omdat het hen niet uitkomt).

De gaslighter: jouw realiteit ter discussie stellen

Het begint vaak klein. Je vertelt bijvoorbeeld dat je je gekwetst voelde door iets wat ze zeiden, en ineens ben jij “te gevoelig”. Of je hebt het gevoel dat ze je negeren, maar volgens hen “stel je je aan” of “zoek je problemen waar ze niet zijn”.

Deze vrienden zijn experts in het omdraaien van situaties. Waar je ook mee komt, zij zijn altijd het slachtoffer en jij bent degene die “overreageert”, “het verkeerd begrijpt” of “dingen verzint”. Ze maken van jouw emoties een probleem, terwijl hun eigen gedrag heilig is (vinden ze). = Gaslighting.

Het vervelende is dat je na een tijdje echt aan jezelf gaat twijfelen. Ben ik echt zo gevoelig? Heb ik het echt verkeerd begrepen? En dan zit je precies waar ze je willen hebben – onzeker en afhankelijk van hun versie van de waarheid.

De dramatische hoofdrol: altijd centrum van aandacht

Deze vrienden hebben een gave voor drama. Elke kleine tegenslag wordt uitvergroot tot een epic tragedy waar zij natuurlijk de hoofdrol in spelen. En wee je gebeente als jij ook eens wat te vertellen hebt – dat wordt vakkundig gebagatelliseerd of, nog erger, gebruikt als springplank voor hun eigen nog dramatischere verhaal.

“Oh, jij hebt je been gebroken? Ja, ik had vorig jaar ook een blessure en toen…” En voor je het weet, draait het hele gesprek weer om hen. Ze hebben een bijna magisch vermogen om elke situatie om te buigen naar zichzelf. Ook weer, let op: iedereen doet dit wel eens, dat maakt je nog geen narcist. Sommige mensen doen dit ook, om aan de ander aan te geven dat ze hen begrijpen omdat ze iets soortgelijks hebben meegemaakt. Ook dat maakt je geen narcist. Het gaat erom dat dit een patroon is wat steeds weer terugkomt. Er is daarbij nooit ruimte en échte oprechte aandacht voor jouw verhaal.

Herkenbare situaties:

• Je deelt een succes → zij vertellen direct over hun nog grotere succes
• Je bent ziek → zij zijn “veel zieker” (of zijn het vorig jaar geweest)
• Je hebt een probleem → hun probleem is urgenter/belangrijker

De scorekeeper: vriendschap als transactie

Voor deze vrienden is vriendschap een vorm van boekhouding. Ze onthouden precies wat ze voor jou gedaan hebben (“Weet je nog dat ik vorige maand die keer voor je babysitte?”) maar zijn opvallend ‘vergeetachtig’ als het om jouw gunsten voor hen gaat. 

Ze behandelen elke vriendelijkheid als een investering waar ze rente op verwachten. Help je ze met verhuizen? Dan verwachten ze de volgende keer dat je ook hun hond uitlaat. En mocht je een keer geen tijd hebben? Dan krijg je de complete lijst van “alles wat zij wel voor jou doen” om de oren.

De kritische rechter: jouw leven onder de loep

Constructieve feedback van vrienden kan waardevol zijn. Maar deze vrienden zien zichzelf als jouw persoonlijke life coach – ongevraagd dan wel. Ze hebben altijd wel commentaar en ongevraagd advies: op je relatie, je werk, je kleding, je levensstijl.

Het grappige (of eerder: frustrerende) is dat als jij hen eens feedback geeft, zij ineens “perfect zijn zoals ze zijn” en jij “niet zo moet oordelen altijd”. Hun adviezen zijn “bezorgdheid”, jouw opmerkingen zijn “aanvallen”.

De geschiedenis-herschrijver: feiten naar eigen inzicht

Deze vrienden hebben een selectief geheugen dat bijna artistiek is. Ruzie gehad waarbij zij fout waren? Die herinneren ze zich heel anders of helemaal niet meer. Beloftes die ze gebroken hebben? Die hebben ze “nooit zo bedoeld” of “dat is nooit gebeurd”. Hun fouten worden gebagatelliseerd of volledig vergeten, jouw fouten worden uitvergroot en eindeloos onthouden.

Ze kunnen met een stalen gezicht beweren dat een blauwe auto, rood is als dat hen beter uitkomt. En het engste is dat ze het vaak nog echt geloven ook – dat maakt ze zo overtuigend.

De loyaliteitstest: manipulatie als bewijs van vriendschap

“Als je echt mijn vriend bent, dan…” – deze zin is een rode vlag ter grootte van de staat Texas. Echte vrienden hoeven je loyaliteit niet te testen door onredelijke eisen te stellen of je in ongemakkelijke posities te manoeuvreren.

Ze gebruiken emotionele chantage als gereedschap. “Na alles wat ik voor je gedaan heb…” of “Ik dacht dat ik op je kon rekenen…” zijn hun favoriete woorden wanneer jij grenzen probeert te stellen. Je voelt onmiddelijk die nare ondertoon (negeer dat gevoel niet!).

Toxische vriendschappen herkennen: vertrouw op je gevoel

Als je dit leest en denkt “shit, dit komt allemaal bekend voor”, dan vertrouw op dat gevoel. Je lichaam en geest geven signalen af voor een reden. Voel je je uitgeput na een tijd samen? Twijfel je aan jezelf na gesprekken? Loop je vaak op eieren bij hen, om conflicten te vermijden? Dan is er iets mis.

Het moeilijke aan toxische vriendschappen herkennen is dat we geleerd hebben om “aardig” te zijn en “volwassen” om te gaan met moeilijke mensen. Maar er is niks volwassens aan jezelf opofferen voor iemand die jou als emotionele boksbal gebruikt. Pik-het-niet.

De weg naar herstel: loskomen van de traumaband

Het herkennen van narcistische dynamiek in vriendschappen is de eerste stap. Maar loskomen van deze destructieve patronen vraagt veel meer dan alleen inzicht. Het vereist het helen van de wonden die deze relaties hebben veroorzaakt en het opbouwen van gezonde grenzen.

Voor wie uit een narcistische liefdesrelatie komt, biedt het online traject “Loskomen van de Traumaband” diepgaande ondersteuning.

Als je echter worstelt met toxische vriendschappen, collega’s of familieleden, ben je van harte welkom voor één of meerdere losse klankbordsessies. Want of het nu gaat om een partner, vriend, collega of familielid – je verdient relaties die je energie geven in plaats van afpakken, die je opheffen in plaats van kleineren, en die van vriendschap een bron van vreugde maken – niet van stress.

Meer lezen over dit onderwerp: